Industrija gvožđa i čelika

Nakon Carinskog rata, Kraljevina Srbija je uspela da dobije bolji trgovinski ugovor sa Austrougarskom, uključujući i pravo na carinsku zaštitu domaćeg tržišta od evropske industrijske konkurencije.

U to vreme industrija nije mogla da funkcioniše bez gvožđa i čelika, posebno vojna industrija, s obzirom na to da su se evropske zemlje već uveliko spremale za rat. Idustrijski razvoj u Srbiji je dosta zaostajao za ostatkom Evrope.

Tako je Austrougarska već imala železare u Koruškoj, koja je postojala u tom trenutku preko sto godina, dok je Železara Zenica u današnjoj Federaciji Bosne i Hercegovine radila od 1882. godine.

U nedostatku dovoljnih budžetskih sredstava, Srpska vlada je poslove na podizanju industrije crne metalurgije poverila austrougarskom preduzeću STEG (Die privilegierte Österreichisch-ungarische Staatseisenbahn-Gesellschaft StEG – Povlašćeno Austrougarsko društvo državnih železnica), izdavanjem koncesija na bogata rudišta u Istočnoj Srbiji.

STEG se tom prilikom obavezao da će, nakon stvaranja povoljnih uslova, pristupiti osnivanju mešovitog akcionarskog društva sa sedištem u Srbiji. Istom železničkom društvu STEG pripadale su tada i Rešičke fabrike čelika u Rumuniji. 

20. februara 1913. STEG je, uz srpsku privatnu finansijsku potporu, osnovao SARTID - Srpsko akcionarsko rudarsko topioničko industrijsko društvo, sa ciljem da vrši istraživanja, eksploataciju i preradu gvozdene rude.

Osnivački skup akcionara održan je maja iste godine, u birou Đorđa Vajferta u Beogradu, kome se pripisuju najveće zasluge za taj poduhvat. Društvo je registrovano 1. juna u Registru Prvostepenog trgovačkog suda u Beogradu. 

Državna železnica STEG, kao najveći akcionar novog društva je narednog meseca prenela povlastice koncesija rudišta u Srbiji na SARTID. Prvi poslovi SARTID-a su bili rudarsko-geološka istraživanja terena u Istočnoj Srbiji (Rudna Glava i Majdanpek) i u Grčkoj (rudnik Pton).

Na proleće 1914. godine istraživanja su se proširila i na Kosmaj, a izvršene su i probne prerade prženja i topljenja rude u nemačkoj firmi „Krup”. 

U Prvom svetskom ratu, s obzirom na to da su prethodno u istraživanjima učestvovali i stručnjaci STEG-a, okupator je mogao odlično da iskoristi povoljne rezultate predratnih istraživanja. Nakon što su Bugari oktobra 1915. ušli na rudne terene u Istočnoj Srbiji, prema austrougarsko-nemačko-bugarskom sporazumu iz decembra iste godine, STEG je dobio pravo na korišćenje Rudne Glave i Majdanpeka.

Pošto je Bugarska vlada priznala njegova ranije stečena prava, rudnici su prešli pod vojnu upravu Austrougarske.

Od oktobra 1916. godine Austrougarska je započela prvu eksploataciju ruda koja je trajala sve do oslobođenja, oktobra 1918. U rudnicima je najteže poslove radilo oko 1.000 ratnih zarobljenika. 

Austrougarsko podizanje železare u bližoj okolini Zenice pre Prvog svetskog rata su bili temelji na kojima se posle Drugog svetskog rata razvio centar crne metalurgije u Jugoslaviji i Jugoistočnoj Evropi.

Posleratnu železaru gradila je omladina na radnim akcijama, između 1948. i 1953. godine. Po podacima pre strašnog građanskog rata u Jugoslaviji, u toj železari je radilo oko 20.000 ljudi, dok ih je danas 5 puta manje. Železara Zenica je smatrana trećim najvećim preduzećem u ex Jugoslaviji. 

Crna metalurgija ima dugu tradiciju u Bosni i Hercegovini. Ova zemlja je bogata osnovnim sirovinama, energetskim potencijalima koji su uslovili pojavu i razvoj crne metalurgije na njenom tlu u mnogim epohama istorije. Još za vreme Turaka, postojali su majdani ili kamenolomi, mesta gde se obara i vadi kamen, najčešće čvrsta stena tradi korišćenja u rudarstvu, građevinarstvu…

SARTID PO ZAVRŠETKU PRVOG SVETSKOG RATA

Po završetku Prvog svetskog rata, akcionari društva (Srpsko akconarsko rudarsko topioničko industrijsko društvo) su oklevali sa nastavkom rada, ostavši u dilemi da li da nastave sa istraživanjima ili da se posvete izgradnji infrastrukture, posebno saobraćajne, koja je u Srbiji ostala razrušena. Skupština akcionara je, za početak, odlučila da odustane od svog prvobitnog cilja, te se iz nacionalinih i ekonomskih interesa ipak posveti izgradnji infrastrukture.

Od tada se SARTID više nije bavio istraživanjima rudnih bogatstava.

Uprava SARTID-a je kao lokaciju za izgradnju fabrike odabrala Smederevo, zbog dobrog strateškog položaja, sa dobrim putnim, železničkim saobraćajem, a zbog blizine Dunava i rečnih komunikacija, raspolažući velikom količinom vode, koja je neophodna za proces proizvodnje.

Fabrika je izgrađena na proleće 1921. na obali Dunava. Od 1921. do 1937. godine bavila se preradom metala, izgradnjom i popravkom lokomotiva i vagona za Državnu železnicu i izgradnjom metalnih konstrukcija za mostove, pruge i druge potrebe domaće lake industrije. 

Prvi veći poslovi koje je uradila nova fabrika 1922. godine su bili rekonstrukcija srušenog želeničkog mosta preko Nišave u Nišu, izgradnja železničkog čvora na Železničkoj stanici u Beogradu, antenski stubovi Radio Beograda… Iste godine je, u saradnji sa engleskom grupom „Vikers Armstrong Limited” iz Londona, započeta izgradnja Brodogradilišta Smederevo. 

Fabrika se 1925. godine proširila i na mašinsku kovačnicu i preseraj, koja je izrađivala motike, ašove, potkovice i druge poljoprivredne alatke prilagođene potrebama sela i poljoprivrede. 

Međutim, iste 1925. godine, zbog ekonomske krize, Državne železnice su raskinule ugovor sa SARTID-om, tako da je proizvodnja preorijentisana na trgovačke potrebe. 

U podacima stoji da je, u saradnji sa Sjedinjenim metalurgijskim tvornicama Titan-Nadrag-Kalan iz Rumunije, 1932. podignuta valjaonica lima sa uređajem za pocinkovanje. 

Krajem 1936. godine, vlada Milana Stojadinovića je proklamovala plan o prioritetu izgradnje bazične teške industrije u zemlji. Na proleće naredne godine je, uz tehničku pomoć belgijskog preduzeća u Majdanpeku, započela izgradnja topionice gvožđa, prema projektu inženjera Valenta i njegovih saradnika. Visoka peć u topionici je otpočela sa radom decembra iste godine. 

Istovremeno, u proleće 1937. godine, u Smederevu je započela gradnja čeličane, sa jednom Simens-Martinovom peći, kapaciteta 20.000 tona, koja je puštena u rad u novembru 1937. godine. Takođe je montirana valjaonica profila. Uslovi rada u valjaonici su bili veoma teški jer se sve radilo ručno.

Time je SARTID 1937. godine imao ceo metalurški ciklus proizvodnje, od rude do gotovih proizvoda, sa sledećim objektima: rudnik u Majdanpeku, topionica gvožđa u Majdanpeku, čeličana sa Simens-Martinovom peći u Smederevu, valjaonica profila u Smederevu, valjaonica lima u Smederevu, pocinkovaonica u Smederevu i prateći objekti: električna centrala, generatori na gas, kotlarnica, fabrika čeličnih konstrukcija, brodogradilište i kovačnica u Smederevu.

Svi investicioni troškovi isplaćeni su 1939. godine, a SARTID je te godine učestvovao sa oko 25% u ukupnoj jugoslovenskoj proizvodnji gvožđa i čelika.

Povodom topionice gvožđa u Majdanpeku, dodaćemo da je još u srednjem veku ovo bilo poznato kao rudarsko naselje, a Turci svojim dolaskom obnavljaju rudnik. Izgradnja Majdanpeka kao kompleksnog preduzeća započeta je u vreme Kneževine Srbije prvobitno za proizvodnju sirovog gvožđa ali relativno brzo otvaraju se radovi na otkopavanjju bakarnih ruda. 

Izgled topionica: Topionice sa dve polufurune, prateći objekti (u izveštajima se pominju još dve donje kuće, jedna komora, jedna šupa za ćumur i kuća od tvrdog materijala za činovnike). Topionica je zidana na kvadratnoj osnovi od kamena spolja, dok je unutarnja osnova od šamotne opeke kružna. Zidovi se ka vrhu sužavaju (oblik nedovršene piramide), utegnuti su debelim jednolivnim bakarnim sajlama u tri paralelna prstena, a na ugaonim profilima ojačani bakrom-

U tadašnjoj zemlji 1927. godine započinje rad Anglo – jugoslavensko petrolejsko d.d., danas INA Rafinerija nafte, a 1938. započinju radovi na izgradnji Talionice Caprag, kasnije Železare Sisak. Tako je Sisak postao jedno od industrijskih središta.

Po nekim podacima Železara Sisak, hrvatska kompanija za proizvodnju čeličnih proizvoda je osnovana 1939. godine. Nakon Drugog svetskog rata u SFRJ imala je 14.000 radnika koji su uz različite tipove cevi proizvodili i čelik. Bešavne čelične cevi bez zavarenog spoja, mogu izdržati veći pritisak. Tokom devedesetih godina podeljena je na 17 kompanija. Prodata je američkoj kompaniji Commercial Metals Company 2007. godine.

Sa druge strane, u komšiluku tokom Drugog svetskog rata, pored svega što su okupatori bombardovali, SARTID nisu, a okupator je koristio postrojenja SARTID-a za sopstvenu ratnu industriju. Proizvodnja tokom rata ipak nije bila punog kapaciteta, zbog problema u dopremanju sirovina. 

Nakon oslobođenja Smedereva, SARTID je proizvodio za ratne potrebe ruske dunavske flote kao i za popravke mostova i drugih objekata korišćenih u završnim ratnim operacijama. SARTID je nacionalizovan i oduzeta mu je celokupna imovina 1946. godine i od tada je nosio naziv Državna železara u Smederevu. Železara u Smederevu je delimično obnovljena i osavremenjena u periodu 1947—1949. godine.

Podaci govore da je Slobodan Penezić Krcun iz rudnika u Trepči pozvao perpsektivnog stručnjaka inženjera Miodraga Čeperkovića i prepustio mu projekat izgradnje Nove železare u Srbiji. Dr Čeperković je ovaj projekat uspešno vodio, od ideje do konačnog izgleda železare. 1971. godine u septembru, potekle su prve tone belog sirovog gvožđa u Smederevu. Tako da na osnovu svih podataka priča o Titu i grožđu nije istinita.

Više puta je menjala vlasnike i nazive. „Srpsko akcionarsko rudarsko topioničarsko industrijsko društvo”, skraćeno „SARTID”, „Državna železara u Smederevu”, „Rudnici i železara u Smederevu” zatim je postala „Metaluški kombinat Smederevo” ili skraćeno MKS. Zatim, pošto je upravu nad železarom preuzela kompanija Ju es stil menja ime u „Ju-es stil Srbija” (U.S. Steel Serbia – USS Serbia).

Nakon otkupa od kompanije „Ju-es stil”, Republika Srbija ponovo postaje vlasnik železare i do aprila 2016. železara je nosila naziv „Privredno društvo za proizvodnju i preradu čelika Železara Smederevo” (ili skraćeno „Železara Smederevo”).

Od aprila 2016. nazivi preduzeća su „Hestil Srbija” (Hesteel Serbia), poslovno „Hestil Srbija ajron i stil Beograd” (Hesteel Serbia Iron & Steel d.o.o. Beograd, HBIS GROUP Serbia Iron & Steel d.o.o. Beograd), mada bez obzira na ime za nas i dalje postoji Železara Smederevo.

Postupci dobijanja metala i legura ljudima su odavno poznati. U prvo vreme metali su korišćeni u stanju u kakvom su dobijeni iz ruda. Krajem XIX veka saznalo se da se svojstva metala mogu osetno menjati nekim postupcima prerade (kovanjem, valjanjem i sl). Od tada se počelo sa sistematskim istraživanjem osobina metala i legura i razvila se nova grana nauke - fizička metalurgija.

Prema postavkama fizičke metalurgije, fizičko-hemijska i mehanička svojstva metala odnosno legura određena su prirodom atoma i njihovim međusobnim rasporedom u prostoru. Međutim, zbog postojanja grešaka u metalnoj strukturi, svojstva metala izračunata na osnovu poznavanja karakteristika atoma ne slažu se sa vrednostima dobijenim neposrednim merenjem.

Prema tome, teorijske postavke fizičke metalurgije, uticaji grešaka u metalnoj strukturi, odnosno stvarna svojstva metala mogu se pouzdano proveriti i utvrditi jedino neposrednim ispitivanjima i merenjima.

Ispitivanje materijala ne vrši se samo radi utvrđivanja karakteristika prilikom proizvodnje ili prijema, već i radi raznih ekspertiza u svrhu načina upotrebe i odgovornosti koja nastaje usled upotrebe, zatim u cilju što potpunijeg upoznavanja svojstava metala, kao i u cilju poboljšanja tih svojstava.